Οι Αρχαιολογικές περιοχές και μνημεία τις Γαύδου δίνονται στον Πίνακα και τα όρια του καθορίζονται στον χάρτη Α4 : Οι περιοχές αυτές διέπονται από τις διατάξεις του Ν. 3028/2002 (ΦΕΚ 153/Α/28-6-2002) «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Σύμφωνα με το Φ.Ε.Κ. 1345/Β/6-11-2000 δημοσιεύτηκε η κήρυξη των αρχαιολογικών χώρων της Γαύδου ενώ με το Φ.Ε.Κ. 81/Β/30-1-2002 καθορίστηκαν ζώνες προστασίας αρχαιολογικών χώρων στις ζώνες Α και Β και οι χρήσεις γης.
Πίνακας: Οι Αρχαιολογικές περιοχές της Γαύδου Σύμφωνα με το Φ.Ε.Κ. 1345/Β/6-11-2000.
13″Σελλάκια”Λόφος Σελλάκια ανατολικά του ΣαρακήνικουΟικιστικά Σύνολα – Αρχαιολογικές ΘέσειςΑρχαιότητα – Προϊστορική
| Νο | Αρχαιολογικός Χώρος | Θέση | Είδος Μνημείου | Χρονική Περίοδος |
| 1 | Αγ. Γεώργιος- Κόρφος” | Αγ. Γεώργιος-Κόρφος | Αρχαιολογικές Θέσεις – Εγκαταστάσεις – Οικιστικό Σύνολο | Αρχαιότητα – Χαλκοκρατία – Βυζαντινή |
| 2 | “Αγιος Παύλος” | Άγιος Παύλος | Αγροτική Οικονομία – Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα |
| 3 | “Ανεμόμυλος” | Ανεμόμυλος | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Ρωμαϊκή |
| 4 | “Ελληνικά” | “Ελληνικά” παρά τον οικισμό Βατσιανά | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα |
| 5 | “Κάβος” | Λόφος Κάβος, ανατολικά της παραλίας Σαρακήνικο | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Προϊστορική |
| 6 | “Κεφαλή” | Στο υψηλότερο σημείο της Κεφαλής | Αμυντικά Συγκροτήματα – Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Ενετοκρατία |
| 7 | “Κεφάλι του φιδιού” | Κεφάλι του φιδιού στις όχθες του ρεύματος Αγίου Παντελεήμονα | Αμυντικά Συγκροτήματα – Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα Προϊστορική |
| 8 | “Λόφος Κεφάλα” | Νοτιοανατολικά του λόφου Κεφάλα | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Χαλκοκρατία |
| 9 | “Μονοπάτι Κόρφος- Βατσιανά” | Μονοπάτι Κόρφος-Βατσιανά | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Χαλκοκρατία |
| 10 | “Σαρακήνικο” | Σαρακήνικο | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Ρωμαϊκή |
| 11 | “Σιώπατα” | Σιώπατα | Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα Προϊστορική – Ρωμαϊκή |
| 12 | “Αγ. Ιωάννης- Λαυρακάς-Κεδρές” | Αγ. Ιωάννης-Λαυρακάς-Κεδρές | Σύστημα Ύδρευσης – Νεκρικοί Χώροι &Μνημεία – Εγκαταστάσεις Εξόρυξης – Αρχαιολογικές Θέσεις – Εγκαταστάσεις – Οικιστικά Σύνολα | Χαλκοκρατία – Αρχαϊκή – Κλασική – Ελληνιστική – Ρωμαϊκή – Βυζαντινή |
| 13 | “Σελλάκια” | Λόφος Σελλάκια ανατολικά του Σαρακήνικου | Οικιστικά Σύνολα – Αρχαιολογικές Θέσεις | Αρχαιότητα – Προϊστορική |
Περιοχή 1:
“Αγ. Γεώργιος-Κόρφος”
Στην περιοχή υπάρχουν ενδείξεις και στοιχεία για έναν εκτεταμένο χώρο που όμως έχει διαταραχτεί από τις διαβρώσεις και τη χάραξη δρόμων. Σ’ αυτήν εντάσσεται και η τρίτη σωστική ανασκαφή της ΚΕ’ Εφορείας η οποία αποκάλυψε κτίριο προϊστορικών χρόνων.
Περιοχή 2:”Άγιος Παύλος” Η περιοχή αυτή περικλείει την σωστική ανασκαφή στον δρόμο προς το ελικοδρόμιο. Η έρευνα αποκάλυψε ένα αρχαίο αγροτικό συγκρότημα με πιεστήριο για κρασί.
Περιοχή 3: “Ανεμόμυλος” Παρέχει ενδείξεις για μεγάλη εγκατάσταση των ιστορικών χρόνων.
Περιοχή 4:”Ελληνικά” Μικρός λόφος δυτικά του οικισμού Βατσιανά με αρχαιολογικά στοιχεία των ιστορικών χρόνων.
Περιοχή 5:”Κάβος” Πρόκειται για μικρό χώρο με ευρήματα της Νεολιθικής κυρίως εποχής.
Περιοχή 6:”Κεφαλή” Πρόκειται για ένα από τα ψηλότερα σημεία της Γαύδου πουδιατηρεί οχυρωματικό τείχος, πιθανότατα της Ενετοκρατίας.
Περιοχή 7: “Κεφάλι του φιδιού” Στην περιοχή έχουν εντοπισθεί αμυντικά συγκροτήματα.
Περιοχή 8:”Λόφος Κεφάλα” Στην περιοχή αυτή έχουμε υπολείμματα κτιριακών συγκροτημάτων σε περιορισμένη έκταση, καθώς και κεραμικό κλίβανο των ιστορικών χρόνων .
Περιοχή 9:”Κόρφος- Βατσιανά” Πρόκειται για περιοχή δυτικά του μονοπατιού Κόρφος- Βατσιανά και στη μέση της διαδρομής αυτής με υπολείμματα προϊστορικών κτιρίων.
Περιοχή 10 :”Σαρακήνικο” Πρόκειται για περιοχή νότια του όρμου Σαρακήνικο με πολλά κτιριακά συγκροτήματα της ρωμαιοκρατίας και «παραδοσιακά» κτίρια των αρχών του αιώνα: τα μετόχια που βρίσκονται στο μονοπάτι Σαρακήνικο- Καστρί. Στην περιοχή αυτή εντάσσεται και η δεύτερη σωστική ανασκαφή που αποκάλυψε ρωμαϊκό κτίριο σωζόμενο σε μεγάλο ύψος χάρη στην άμμο που το σκέπαζε.
Περιοχή 11:”Σιώπατα” Πρόκειται για τη συνέχεια του μονοπατιού Σαρακήνικο-Καστρί με ευρήματα προϊστορικών εργαλείων και στοιχεία των ιστορικών χρόνων.
Περιοχή 12:”Άγ.Ιωάνης-Λαυρακάς-Κεδρές” πρόκειται για εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο που περικλείεται νότια από το μετόχι Χαμουργειό, δυτικά από το ρέμα του Κεδρέ, ανατολικά από τις χαμηλές υπώρειες του λόφου Αγ. Ιωάννη και βόρεια από τη θάλασσα. Μεταξύ άλλων εντοπίζονται: στο λόφο του Αγίου Ιωάννη κτιριακά λείψανα από συγκροτήματα οικιών, λαξευτή δεξαμενή, λαξευτές κλίμακες, καθώς και λαξευμένοι χώροι για εξόρυξη δομικού υλικού ή για διαμόρφωση επιπέδων για κτηριακές εγκαταστάσεις στις παρυφές του λόφου ανατολικά μέχρι την αιγιαλίτιδα ζώνη και την παραλία του Αγ. Ιωάννη λείψανα κτιριακών εγκαταστάσεων σε όλο το κεδροδάσος έντονα ίχνη κατοίκησης, με κεραμική από την μινωική, μυκηναϊκή έως τη βυζαντινή περίοδο. Διακρίνονται κεραμικός κλίβανος και τμήμα υπέργειου αγωγού που διοχέτευε νερό από το ρωμαϊκό υδραγωγείο στα δυτικά του Κεδρέ τμήμα του υδραγωγείου σώζεται ανάμεσα στα ερείπια μοναστηριού του Αγ.Γεωργίου στο ρέμα του Κεδρέ.
Στο χώρο δεσπόζει η μονόκλιτη απλή εκκλησία του Αη-Γιάννη, το πρώτο σημείο που διακρίνει κανείς προσεγγίζοντας τη Γαύδο.
Το καλοκαίρι του 1995 στις βόρειες υπώρειες του λόφου του Αη Γιάννη παραδόθηκε από παραθεριστές στην ΚΕ’ Εφορεία αρχαίο μαρμάρινο λιοντάρι που σώζεται κατά το ήμισυ (κεφαλή και πρόσθιο τμήμα).
Επίσης, εντός του κηρυσσόμενου χώρου, στα βόρεια του Κεδροδάσους, εκτείνεται και το κλασικό και ελληνιστικό νεκροταφείο που αποτελεί κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο ήδη από το 1967 [ΦΕΚ 527/Β/24-8-67].
Περιοχή 13 “Σελλάκια” Περιλαμβάνει υπολείμματα κτιρίων των προϊστορικών κυρίως χρόνων.
Ακόμα, στα πλαίσια της επιφανειακής έρευνας εντοπίστηκαν 20 συγκροτήματα λαξευτών πατητηριών, κυρίως σταφυλοπιεστηρίων, που χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τις αρχές του αιώνα και είναι διάσπαρτα στο νησί. Η ύπαρξή τους αποτελεί ένδειξη για τις καλλιέργειες του νησιού.
Επιπλέον, ερείπια ελαιοπιεστηρίων έχουν εντοπισθεί στο νησί.
Μετόχια
Η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της Γαύδου χαρακτηρίζεται επίσης από τα «μετόχια» και τα ξηρολιθικά κτίρια, διάσπαρτα στο νησί, κυρίως γύρω από οικισμούς.
Τα ξηρολιθικά κτίρια, με ακατέργαστη πέτρα και ξύλο κέδρων για υποστύλωση και επικάλυψη, δημιουργούν μια χαρακτηριστική εικόνα του νησιού που αξίζει να διατηρηθεί.
Τα καταγεγραμμένα «Μετόχια» των οποίων η ενδεικτική θέση φαίνεται στο χάρτη Α4 είναι:
- Θέση «Ξενάκι» 2 συγκροτήματα φερόμενης ιδιοκτησίας Κουμαντατάκη.
- Δημοτικό Σχολείο
- Θέση «Ντερεδιανά» 2 συγκροτήματα.
- Θέση «Τρυπητά» 2 συγκροτήματα των «Πατέρηδων».
- Θέση «Κεφάλα» 1 συγκρότημα
- Μετόχι του Αγ. Γεωργίου στον Κεδρέ.
- Των «Λουγιάκηδων» μεταξύ Κεδρέ και Κεφάλα.
- Θέση «Περιχείλα» 1 συγκρότημα
- Περιοχή του Αγ. Παντελεήμονα στα Γαλανά 3 συγκροτήματα του «Γαγανού».
- Θέση «Μετόχια» 4 συγκροτήματα «Ασβεστωτό», «Αλεξαδιανά», του Γιαλινάκη Ευτύχη.
- Το αναστυλωμένο Περιβαλλοντικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Κρήτης
- Θέση «Τσιρμιρί» υπάρχουν 3 συγκροτήματα με φερόμενη ιδιοκτήτρια την Ανδρονίκη Γιαλινάκη.
- Μεταξύ Βατσιανών και Αλυκής 1 των «Πατεράκηδων».
- Το Μετόχι του Αγ. Γεωργίου στον Κόρφο κοντά στην εκκλησία.
- Θέση «Σγουδιανά» 1 συγκρότημα.
- Θέση «Βιολιανά» 1 συγκρότημα.
- Θέση «Κοπανέλος» 2 συγκροτήματα.
- Στο ρέμα του Αγ. Παντελεήμονα 1 λεγόμενο «Λιβανέ».
- Στα Ποντάκια 1 φερόμενης ιδιοκτησίας Δ. Καρυδάκη.
- Το κτίριο των πολιτικών εξόριστων της δικτατορίας του Μεταξά φερόμενης ιδιοκτησίας Δ. Καρυδάκη που έχει κηρυχθεί από την Εφορεία Νεότερων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης ως μνημείο της νεότερης ιστορίας του τόπου.
Πολιτιστικά Μνημεία
Χαρακτηριστικό μνημείο του περασμένου αιώνα είναι το συγκρότημα του Φάρου κοντά στον συνοικισμό Άμπελος, που κατασκευάστηκε το 1880 από Γαλλική εταιρία Οθωμανικών Φάρων και καταστράφηκε κατά τους βομβαρδισμούς του ‘Β Παγκοσμίου Πολέμου το Μάιο του 1942. Υπήρξε ο δεύτερος ισχυρότερος φάρος μετά από αυτόν της Γης του Πυρός με ύψος 14μ. Ο φάρος Ορατός στα 42 ναυτικά μίλια, αποτελούσε στίγμα για τα πλοία που περνούσαν μεταξύ Κρήτης και Γαύδου με προορισμό την Αφρική, την Ευρώπη ή την Μέση Ανατολή. Το 1997 χαρακτηρίστηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο με την Υ.Α./ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/2665/42091/7-797 ΦΕΚ 834/Β/17-9-97 από την 7η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων. Ο φάρος αναστηλώθηκε με χρηματοδότηση από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Κρήτης.
Προς αντικατάσταση αυτού κατασκευάσθηκε αυτού κατασκευάσθηκε αργότερα άλλος φάρος στο ΝΑ ακρωτήρι της Γαύδου με αυτόματο σπινθήρα πάνω στο ακρωτήριο Τρυπητή, το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης. Το 1989-1990 κατασκευάστηκε σ αυτό το σημείο της Τρυπητής άλλος φάρος που λειτουργεί με φωτοβολταϊκά στοιχεία.
Επίσης κτίριο της νεώτερης ιστορίας του τόπου είναι αυτό που κατασκευάστηκε από πολιτικούς εξόριστους της δικτατορίας του Μεταξά (1936-40) και σήμερα χρησιμοποιείται ως ταβέρνα και ενοικιαζόμενα δωμάτια. Δεν έχουν όμως χαθεί οι μαρτυρίες του (π.χ. χαραγμένα ονόματα εξόριστων στον κορμό κέδρου που στηρίζει το δώμα). Σημαντικά πολιτιστικά κτίρια στο νησί, αποτελούν τα δεκαεπτά μικρά, απέριττα εκκλησάκια με μητρόπολη την Αγία Τριάδα στο Καστρί.
ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ
